Ses Olayları
Ünsüz Değişimi (Yumuşama)
Bir sözcüğüm sonunda bulunan sert süreksiz sessizler (p, ç, t, k) sözcüğe sesliyle başlayan bir ek geldiği zaman sertliklerini kaybederek yumuşar. Sert süreksiz olan seslerde p>b, ç>c, t>d, k>g,ğ değişimi görülür.
k = g
ahenk-i
renk-i
cenk-e
denk-i
çelenk- i
→
→
→
→
→
ahengi
rengi
cenge
dengi
çelengi
k = ğ
çok-u
birçok-u
bıçak-a
çocuk-a
ak-ar
→
→
→
→
→
çoğu
birçoğu
bıçağa
çocuğa
ağar
p = b
dip-i
kap-ı
kalp-i
hesap-ı
sahip-i
→
→
→
→
→
dibi
kabı
kalbi
hesabı
sahibi
ç = c
güç-ü
amaç-ı
sayaç-ı
sonuç-u
kazanç-ı
→
→
→
→
→
gücü
amacı
sayacı
sonucu
kazancı
t=d
geçit-i
yurt-u
at-ım
yut-um
git-en
→
→
→
→
→
geçidi
yurdu
adım
yudum
giden
Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşme)
Sert sessizlerden biriyle (f, h, s, ş, p, ç, t, k) biten bir sözcüğe yumuşak süreksiz sessizlerden biriyle (c, d, g) başlayan bir ek gelirse bu yumuşak ünsüzler sertleşir, seslerde c>ç, d>t, g>k değişimleri görülür.
ç = c
sınıf-ca
dost-ca
hoş-ca
yavaş-ca
hafif-ce
→
→
→
→
→
sınıfça
dostça
hoşça
yavaşça
hafifçe
g = k
at-gı
iliş-gi
et-gin
tep-gi
bas-gın
→
→
→
→
→
atkı
ilişki
etkin
tepki
baskın
d = t
yap-dır
kes-di
kayık-dan
sınıf-da
gelmiş-di
→
→
→
→
→
yaptır
kesti
kayıktan
sınıfta
gelmişti
Ses Düşmesi
Kimi sözcükler çekimlenirken veya türerken bir sesin düştüğü görülür. Ünlü düşmesi ve ünsüz düşmesi olmak üzere iki çeşittir.
Dar Ünlü Düşmesi
İkini hecesinde dar ünlü (ı, i, u, ü) bulunan sözcükler ünlüyle başlayan bir ek ya da yardımcı eylemler getirildiğinde bu ünlüler düşebilir.
sıyır - ıl
seyir - et
savur - ul
ayır - ıntı
omuz - um
sıyır - ık
oğul - u
yalın - ız
kahır - ol
yanıl - ış
→
→
→
→
→
→
→
→
→
→
sıyrıl
seyret
savrul
ayrıntı
omzum
sıyrık
oğlu
yalnız
kahrol
yanlış
Hece Düşmesi
İlk ünlü ile biten, ikincisi ünlü ile başlayan bileşik sözcüklerde yan yana gelen ünlülerden biri düşebilir.
cuma ertesi
kahve altı
güllü aş
sütlü aş
ne için
ne asıl
pek iyi
→
→
→
→
→
→
→
cumartesi
kahvaltı
güllaç
sütlaç
niçin
nasıl
peki
Ünsüz Düşmesi
Bazı sözcükler, çeşitli eklerle birleşirken sözcüğün sonundaki ümsüz düşebilir.
yumuşak - cık
yüksek - l
sıcak - cık
ast - teğmen
ad - daş
→
→
→
→
→
yumuşacık
yüksel
sıcacık
asteğmen
adaş
Ses Türemesi
Sözcükler kimi eklerle birleşirken zaman zaman araya başka yeni sesler girer.
Çeşitli şekillerde görülebilir.
Ünsüz Türemesi
his etmek
zan etmek
ret etmek
af etmek
→
→
→
→
hissetmek
zannetmek
reddetmek
affetmek
af - ı
şer - i
had - i
zan - ımca
→
→
→
→
affı
şerri
haddi
zannımca
Ünlü Türemesi
gündüz
dar
sağlam
bir
→
→
→
→
güp-e-gündüz
dar-a-cık
sap-a-sağlam
bir-i-cik
Ulama
Ünsüzle biten bir sözcüğün son sesinin. ardından gelen ünlüyle başlayan sözcüğün ilk sesine bağlanarak okunması olayıdır.
Senden ayrı parlayan ışıklar asker ocağı
Dönülmez akşamın ufkundayız.
Dudak Ünsüzlerinin Benzeşmesi
Dudak ünsüzü olan "b" sesinin "n" sesini yine kendisi gibi ünsüz olan "m" ye dönüştürmesidir.
Bu ses olayına "gerileyici ses benzeşmesi", "n>m değişimi" veya "n-b çatışması"denir.
penbe
anber
menba
canbaz
anbar
tanbur
→
→
→
→
→
→
pembe
amber
memba
cambaz
ambar
tambur
Ünlü daralması
bekle - yor
izle - yor
oyna - yor
yaşa - yor
→
→
→
→
bekliyor
izliyor
oynuyor
yaşıyor
gelm e - yor
çalm a - yor
bakm a - yor
yapm a - yor
→
→
→
→
gelmiyor
çalmıyor
bakmıyor
yapmıyor
Kökte Ünlü Değişimi
ben - e
sen - e
→
→
bana
sana
de - yor
ye - yor
de - y - en
ye - y - en
→
→
→
→
diyor
yiyor
diyen
yiyen
Yardımcı Sesler
Yardımcı Ünsüz (Bağlama Ünsüzü)
yardımcı ünsüzler "y" ve "n" dir.
kapı - y - a
gide - y - im
düşünce - y - e
başla - y - ıp
el - i - n - den
kendi - si - n - e
lekeli idi
yeni ise
evli imiş
okuması ile
→
→
→
→
lekeliydi
yeniyse
evliymiş
okumasıyla